بسم الله الرحمن الرحیم 

هیئت حسینی نخل کاشان صِدره و سِرفِره 

شهر تاریخی کاشان، در حاشیه کویر مرکزی ایران و در جوار دریاچه نمک و دامنه کوهستان کرکس واقع شده است.این شهر با پیشینه ای چند هزارساله، بخشی از تاریخ غنی و پرماجرای این سرزمین است. کاشان در کتاب قطور تاریخی خود، فهرستی بلندبالا از میراث فرهنگی معنوی و مادی را به یادگار دارد. اگرچه این شهر بیشتر به گلاب و عطر گلهای محمدی اش شناخته می شود، اما جاذبه های دیگر آن همچون خانه های تاریخی با معماری اصیل و زیبا، زیارتگاه ها و امامزادگان، مراسم سنتی قالی شویان، باغ فین و چشمه سلطانی، هنر پارچه بافی و نساجی، فرش دستباف با نقشه های رنگین و تمدن هزاران ساله سیلک نیز از دیگر ویژگیهای برجسته آن هستند. این شهر زادگاه نام آوران بزرگی چون ملامحسن فیض کاشانی، غیاث الدین جمشید کاشانی، کمال الملک و سهراب سپهری است. اما روی دیگر جاذبه های متعدد این کهن شهر و در پس آثار باستانی ملی و میراث معنوی آن، حسینیه های متعددی است که در گوشه گوشه این دشت فرهنگی، خود را نشان می دهد. کاشان به گواه تاریخ، در زمره شهرهایی است که سابقه تشیع و دلدادگی مردمانش به ولایت حضرت امیر علیه السلام، به قرون اولیه اسلام می رسد و جزء کهن ترین شهرهای ایران در تشیع به شمار می رود. از این رو در گشت و گذار در این شهر تاریخی،آنچه که به چشم می آید، سر در محله های این شهر مذهبی است، که هر کدام نام هیئت و حسینیه ای را بر دوش می کشند. این حسینیه ها و تکایا، هر کدام قدمتی کوتاه و بلند دارند و بستر اصلی برگزاری مراسم عزاداری حسینی و ایام شهادت اهل بیت علیهم السلام هستند. 

تکیه و حسینیه صدره و سرفره، قدیمیترین حسینیه این شهر است. برای مشاهده این تکیه و مراسم سنتی آن، باید از بافت قدیمی و تاریخی کاشان، از میان کوچههای تنگ و باریک با دیوارهای کاهگلی و زیرگذرهای کوتاه گذشت. تکیه صدره در کوی سرفره کاشان قرار دارد و آیین سنتی نخلگردانی، مهمترین شاخصه و نماد عزاداری حسینی آن است.

این تکیه که با نام “هیئت حسینی نخل کاشان صدره و سرفره" شناخته می شود، در محله ی گذر تقی خان کاشان و در جوار مجموعه ی خانه های تاریخی قرار دارد. این هیات در سال 1050شمسی پایه گذاری شده است و موسسان این هیات همه از سادات بوده اند. محوطه این تکیه شامل حیاطی است که در یک طرف آن ساختمان تکیه قرار دارد و در طرف دیگر آن، ایوانی است مستطیل شکل و مسقف با ردیفی از طاق نماهای زیبا با تزیینات هندسی ظریف و کاشیکاری شده، که بر ستونهای سنگی قرار گرفته است و فضایی دلنشین خلق کرده است. این مکان محل نگهداری نخل تکیه است. استفاده از حیاط مرکزی که عنصری کلیدی در معماری سنتی ایرانی محسوب میشود، جلوه ای دلنشین به فضای تکیه داده است. همچنین سقاخانه ای کوچک جهت روشن کردن شمع در داخل دیوار وجود دارد که با پنجره فلزی و مشبک پوشانده شده است. قالی هایی نیز در این ایوان پهن شده اند تا محلی برای استراحت و انجام مناسک دینی عزاداران و ارادتمندان حسینی باشد. ساختمان اصلی تکیه در دیگر سوی حیاط قرار دارد که از عناصر معماری ایرانی بهره برده است. فضای تکیه، فضای ساده ای است؛ اما سقف تکیه، نمونه زیبایی از معماری سنتی ایرانی است. در این سازه زیبا، چندین گنبد به چشم میخورد که از کاربندی ها، طاقهای جناغی و مقرنس کاریها بخوبی بهره برده و رنگهای ملایم و هماهنگ بکار رفته در آن، حسی از ارامش را به بیینده القاء می کند. در و پنجره های قوسی شکل این تکیه، نمادی از آسمان و جهان ماورایی است که استفاده از قوسها به نوعی اتصال میان زمین و آسمان را به تصویر می کشد و شیشه های رنگی بکار رفته در این پنجره ها به همراه اشکال هندسی شان، زیبایی این مکان را دوچندان کرده است. علاوه بر زیبایی فضای معماری ایرانی این مکان مقدس، جو روحانی و معنوی حاکم بر این تکیه است که روح انسان را مورد نوازش قرار می دهد. جوّی که برخاسته از ضمیر پاک عاشقان حسینی است. 

اما علت نامگذاری این تکیه به نخل حسینی، وجود نخل قدیمی و مراسم مربوط به آن در دهه اول محرم است. “نخل” تابوت وارهای است که بصورت اتاقکی چوبین و ساده به عنوان نماد تشییع بدن مطهر امام حسین علیه السلام بکار میرود و یکی از نمادهای مهم مراسم حسینی و آیین های مرتبط با آن در مناطق مرکزی ایران است. آیین مربوط به نخلگردانی سرفره، همراه با مقدماتی است که شامل لباس پوشانی، عمامه گذاری، طناب بندی و شمع گذاری می شود. مراسم لباس پوشانی، صبح تاسوعا توسط فردی به نام “بابای نخل” انجام میشود. لباس نخل همان پارچه سیاه رنگی است، که بر تن نخل پوشانده میشود. سپس، عمامه گذاری صورت میگیرد، به این معنا که دستاری سیاه رنگ، در قسمت نوک نخل قرار میگیرد. این عمل مشابه عمل تشییع کردن علماست که هنگام تشییع بدن انها، عمامه ایشان بر روی تابوت قرار می گیرد. طناب بندی نخل نیز، عملی است که طی آن، با طنابهای نخی و پنبه ای، پایه های نخل محکم می شوند تا هنگام مراسم مورد استفاده نخل کشها قرار بگیرد و باعث سهولت در حمل نخل شود. همچنین این عمل موجب استحکام نخل هنگام حمل آن میشود. شمع گذاری نیز مراسمی است که به نیت طلب حاجت و به یاد آوارگی حضرت زینب سلام الله علیها و فرزندان سیدالشهدا علیه السلام در بیابان تاریک کربلا صورت می گیرد و نوعی تکریم و بزرگداشت به شمار می رود. 

اما، اصلی ترین قسمت مراسم این تکیه، مراسم ویژه نخل گردانی است که در شب عاشورا، عصر عاشورا و شب شانزدهم محرم (شب ششم شهادت امام حسین علیه السلام ) صورت می گیرد. طی این مراسم سنتی، نخل سرفره با همراهی جمعیت بسیاری از عزاداران حسینی از مرکز اصلی تکیه به سمت سایر مراکز هیئت شهر کاشان و زیارت امامزادگان، حرکت داده میشود. به قول هیئتی های کاشان، در این مسیر نخل به زیارت دوره می رود. در طول مسیر این حرکت نمادین نیز، مردم به شیوه های مختلف ارادت خود را به امام حسین علیه السلام نشان می دهند. برخی اسفند دود می کنند، عده ای حلوا و شربت پخش می کنند، گروهی گوسفند قربانی می کنند و بعضی دیگر گلاب بر روی عزاداران می پاشند. در انتهای این مراسم نیز عزاداران اطعام می شوند. این اعمال، نشان دهنده احترام عمیق و علاقه قلبی مردم به ساحت مقدس حضرت سیدالشهدا علیه السلام است. 

آمیختگی عاشورا با فرهنگ مردم هر منطقه، نشانگر ارتباط نزدیک و تأثیرگذار این واقعه دردناک با احساسات، شیوه زندگی و باورهای مردم آن سرزمین است. کاشان نیز به واسطه تاریخ کهن خود، به ویژه پیشینه درخشانش در ارادت به اهل بیت، از پیشینه و فرهنگی غنی در زمینه هنرها، آیینها و اماکن مذهبی برخوردار است. شناسایی و حفظ این سنتها و اماکن مربوط به آنها، علاوه بر بزرگداشت شعائر حسینی، می تواند به تقویت هویت جمعی مردم این منطقه فرهنگی بینجامد. به ویژه در عصر ارتباطات که خرده فرهنگها در معرض آسیبهای جدی قرار گرفته اند، نگهداری این سنتها می تواند به غنای فرهنگی کشور و به طور خاص آیین های سنتی عزاداری حسینی کمک کند. 

*منبع: بررسی انسانشناختی پدیده نخلگردانی در کاشان (مطالعه موردی: نخل هیأت حسینی در محله سرفره و گذر صدره)/ کریم خانمحمدی؛ محدثه یوسفی 

به قلم: سیدکاظمی